میل گنبد کاووس (قابوس)؛ بلند ترین میل تمام آجری جهان، عکس - وبلاگ لوازم آشپزخانه

به گزارش وبلاگ لوازم آشپزخانه، این بنا از نظر هنر معماری و تاریخی، تنها یادگار بس ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین جرجان و دودمان آل زیار است که لقب بلند ترین برج تمام آجری جهان را یدک می کشد.

ساختمان این برج از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده و روی هم رفته 53 متر ارتفاع دارد که با احتساب ارتفاع تپه ای که میل روی آن بنا شده است ارتفاع آن نزدیک به متر 70 می رسد که این موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. بدنه برج گنبد بر روی پایه ای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به دو متر آن بیرون از سطح زمین قرار گرفته است و حجم وسیعی از آن در دل تپه فرو رفته است. برج گنبد فقط از آجر پخته ساخته شده و هیچ گونه بتون و فولاد در آن به کار نرفته است؛ با این حال در نهایت پختگی و استحکام در جای خود موقر ایستاده است.

گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هیچ واسطه ای بر روی بدنه برج قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی است و برخلاف بیشتر برج ها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که این موارد باعث ماندگاری آن شده است. این بنای باشکوه به دستور شمس المعالی قابوس بن وشمگیر، مشهورترین پادشاه آل زیار که به گفته یاقوت حموی هم جنگجویی بی همتا و هم ادیبی فاضل بود، در سال 375 هجری خورشیدی در پایتخت زیاریان ساخته شد.

شمس المعالی مردی فاضل، هنرپرور، خطاط و نویسنده ای زبردست و متفکر بود که به زبان فارسی و عربی مطلب می نگاشت و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بود به طوری که ابوریحان بیرونی کتاب معروف خود آثار الباقیه را به سال 390 هجری قمری به نام او تألیف کرد اما با وجود اتصاف او به فضل و ادب، قابوس فردی خشن، سخت دل و زشت خوی بود که یک سال پس از تکمیل برج، به دست سرداران خود که از بازگشت او به قدرت بیمناک بودند کشته شد.

برج قابوس طی هزار سال، همیشه در معرض گزند عوامل طبیعی همچون باد، باران و آفتاب بوده است که هیچ کدام نتوانسته صدمه ای آنچنانی به ظاهر بنا وارد آورد و فقط تابش آفتاب رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ طلای خاکی تبدیل کرده است. قسمت هایی از گنبد مخروطی شکل آن بر اثر اصابت گلوله توپ های روسی خرابی هایی ایجاد شده بود که بعد ها بازسازی شد. آرتور پوپ، ایران شناس نامور آمریکایی در نوشته های خود میل کاووس را یکی از عظیم ترین شاهکار های معماری ایران می خواند و ویل دورانت در کتب خود از این میل یاد می کند.

علیرغم استفاده بسیار کم از عناصر تزیینی، برج گنبد کاووس دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیباست که نوعی احساس شکوه و زیبایی را به بیننده القا می کند. دو ردیف کتیبه کوفی به صورت کمربندوار بدنه آن را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار گرفته است. نوع نوشته کتیبه ها به صورت ساده و در یک کادر مستطیلی بر جسته و خوانا است. این کتیبه ها تاریخ ساخت و شاه امر کننده را معرفی می کنند.

هدف ساخت برج گنبد کاووس چه بوده است؟

دلیل ساخت این بنای عظیم یکی از سؤالاتی بوده که همیشه مطرح شده و نظرات گوناگونی درباره آن بیان شده است؛ در اینجا اصلی ترین نظرات پیرامون علل ساخت میل گنبد را می آوریم:

آرامگاه ابولمعالی: محتمل ترین انگیزه ساخت چنین بنایی می توانسته آرامگاه بانی آن یعنی قابوس ابن وشمگیر باشد که البته در طی کاوش های متعدد کالبد قابوس هرگز پیدا نشد؛ نظریاتی وجود دارد که جسم قابوس در یک تابوت شیشه ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه شرقی برج به خاطر این بوده که کالبد قابوس بتواند اولین پرتوهای نور خورشید را دریافت کند.

نماد شکوه سلطنت: بعید نیست که هدف از ساخت چنین بنای باشکوه و معظمی نمایش قدرت و هنر ایجاد سازه ای باشد که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن است چون همیشه پادشاهان عظیم در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خود بوده اند.

میل راهنما: در معماری ایرانی به بناهای کشیده و معظم (میل) به منظور معین جهت مسافران در طول راه ها بسیار بر می خوریم. با توجه به ارتفاع زیاد برج این توجیه که ساختمان مذکور به منظور نشانه و نمود شهر جرجان و راهنمای مسافران در دشت گرگان بنا شده باشد در ذهن قوت می یابد. حتی اگر در ابتدا این برج با چنین هدفی ساخته نشده باشد ولی ارتفاع زیاد برج در دشت جرجان بعد ها برای مسافران نشانه و علامتی نمایان بوده است.

رصدخانه: برخی از تاریخ نگارانِ نجوم ایران از روی قرائنی، پنداشته اند که این بنا به عنوان رصدخانه ساخته شده است. در کتاب فرهنگ ادبیات فارسی دری راجع به کوشیار گیلانی نوشته شده که رصدخانه ای بنا کرده که به نام وی مشهور بوده که البته مکان آن معین نشده است؛ بدین ترتیب برخی این احتمال را مطرح کرده اند که برج قابوس همان رصدخانه ای است که به دستور قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشیار گیلانی ساخته شده است.

ستون کیهانی: به عقیده برخی از پژوهشگران نیز، بنای مزبور چه رصدخانه باشد چه آرامگاه، با توجه به سبک معماری آن که همانندی در ایران ندارد و همچنان پره های مثلثی آجری که در بدنه آن به کار رفته است، القا کننده مفهوم و معنای اساطیری و رمزی است و نمونه ای است از یک الگوی کلی در معماری که آن را ستون کیهان می نامند و رمزی از محور عالم است. به نوشته میرچا الیاده، رمز محور کیهان که زمین را به آسمان می پیوندد، تقریباً در همه مکان های قدسی به صور مختلف یافت می شود.

افسانه های گنبد کاووس

تمام بناهای تاریخی اعم از میل و قلعه و دژ و حمام همیشه همراه با افسانه هایی بودند که راویی های آن مردم محلی همان دیار هستند که سینه به سینه این داستان ها را به نسل بعد منتقل می کنند. این داستان ها نمی تواند واقعی باشد اما در پس خود حقایقی از فرهنگ و رسوم مردم منطقه را جای داده است. در مورد گنبد کاووس نیز افسانه هایی بیان شده است که برخی از آنها را برایتان می آوریم:

1. می گویند پیکر بی جان ابوالمعالی در تابوتی بلورین جا داشت و از ارتفاع 50 متری سقف برج با زنجیری آویخته بود و هر بامداد فروغ خورشید از روزنه 2 متری گنبد بدان می تابید.

به عقیده مدیر پژوهشی پایگاه تاریخی شهر جرجان، مردم گنبدکاووس در دوران پیش از اسلام، استودان (تابوت) عظیمان را به نحوی می ساختند که دشمن به استخوان های آنان دسترسی نداشته باشند و این مطلب را درباره استودان انوشیروان به تفصیل گفته اند اما نظر به این که قابوس مسلمان بوده، نمی توان پذیرفت که پیکر وی به صورت همیشگی با تابوت آویخته شده باشد؛ علاوه بر اینکه نه جسد و نه تابوت هیچ گاه پیدا نشد.

2. افسانه دیگری که بین مردمان منطقه خصوصاً در سال های دور بیان می شد، وجود کانالی در زیر برج بوده که تا مرزهای روسیه (شوروی سابق) ادامه می یافت.

واقعیت این افسانه شاید این گونه باشد که یک هیئت روسی در سال 1316 هجری قمری (1886 میلادی) به واسطه حاکمیت روس ها در گنبدکاووس و وجود یک پادگان قزاق در این شهر، توانست در محل برج دست به کندوکاو هایی بزند؛ از جمله اینکه تا عمق 11 متری زیر برج را حفر کردند و نتایج حاصله از حفاری در آن سال ها این بود که اولاً این تپه مصنوعی است و تا عمق مورد حفاری دارای زیرسازی آجری بوده و در نتیجه احتمال می رود که تپه اطراف گنبد را بعدها به صورت خاک ریزی مصنوعی ساخته باشند و ثانیاً مسلم شد که پیکر قابوس در کف یا زیرزمین این بنا مدفون نشده است.

3. یکی از این روایات افسانه وار حاکی است که بر رأس مخروط بنای قابوس، زین زرینی قرار داشته است. گویا شخصی (در اوایل قرن حاضر شمسی) به منظور پی بردن به صحت و سقم این موضوع و دستیابی به زین با استفاده از چوب و تخته و ریسمان پیروز به صعود بر بالای برج می شود ولی چیزی نمی یابد.

4. آورده اند که معمار بنا پس از پایان ساخت پی بنا به مدت 5 سال پنهان شده تا مبادا قابوس به سبب تعجیل در کارها پیش از مستحکم شدن کامل پی بنا، وی را وادار به ادامه عملیات ساختمانی نماید که در نتیجه از عمر و استحکام بنا کاسته شود. البته هیچ گونه سندی در رد و قبول این روایات در دست نیست.

این بنا به شماره 86 در سال 1310 خورشیدی جزو آثار ملی ایران قرار گرفت و در تابستان 1391 (اجلاس سی و ششم یونسکو) به ثبت جهانی رسید.